चितवनमा साज जातको रुख लोपोन्मुख

बसन्त पराजुली
भरतपुर । चितवन र नवलपरासीको जङ्गलमा साज जातका रुख हराउँदै गएका छन् । चाम्रो र बलियो जातको यो रुखको संरक्षणमा ठोस कार्यक्रम नहँुदा अहिले यो साज नै बिलिन हुने अवस्थामा पुगेको हो ।
१० वर्षअघिसम्म चितवन र नवलपरासीका जङ्गलमा साजका रुख सहजै भेटिन्थे तर शुक्रबारभोलि भेटिन मुस्किल छ । पहिला साज चितवनको जङ्गलमा दोस्रो वनस्पती थियो । अनुसन्धानमा संलग्न जिल्ला वन अधिकृत डा. इन्द्रप्रसाद सापकोटाले अहिले साजको अवस्था एक सयभन्दा पछाडि पुगेको बताउनुभयो ।
‘साज हराउँदै छ । यसको संरक्षण गर्न जरुरी छ’, डा. सापकोटाले सञ्चारकर्मीहरुसँग भन्नुभयो, ‘साज संरक्षणका लागि ठोस कार्यक्रम दिन सकिएन भने यो रुख बिस्तारै लोप भएर जानेछ ।’
चितवनमा वन र वनस्पतिको संरक्षणमा लागेकाहरुले पनि साजको रुख हराउँदै गएको अनुभव सुनाउँछन् । पश्चिम चितवन सेतीदेवी सामुदायिक वन उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष दीपक अधिकारी २०३६ सालपूर्व अधिक साज भेटिए पनि अहिले सो नभएको प्रतिक्रिया दिनुहुन्छ ।
‘२०३६ मा वन अतिक्रमण गरी घर टहरा बनाइएसँगै पुरानो वन मासियो । नयाँ स्थापना गरिएको वनमा साज हुर्काउन सकिएन’, अधिकारीले भन्नुभयो । प्राकृतिक रुपमै हुर्कदै गरेको वनमा पनि यो रुख हुर्कन नसकेको उहाँको अनुभव छ ।
पहिला चितवन र नवलपरासीका जङ्गलमा साज जातका रुख सहजै भेटिन्थे । अहिले टिकौली जङ्गलका केही भाग र निकुञ्जभित्रको जङ्गलमा केही मात्रामा मात्रै भेटिए पनि समग्र चितवनका जङ्गलमा हराउँदै गएको छ ।
ट्रेर्मानिलिया प्रजातिमा पर्ने साजको रुख बढी ठूलो हुन्छ । साज लोप हँुदै गर्दा यसले साललाई समेत असर गर्छ । गाईभँैसीलाई घाँस खुवाउने स्याउलाको रुपमा पनि यो बढी प्रयोग हुन्छ । बढी चाम्रो र बलियो हुनेहुँदा पुराना काठका घरहरुमा बिम तथा डाँडाहरुमा पनि यही काठ बढी प्रयोगमा ल्याइन्थ्यो ।
फर्निचर र झ्याल ढोकाको काठ बनाउन यो काठ प्रयोगमा आउने गर्छ । यो हराएसँगै यसको चाप पनि साललाई नै पर्ने हँुदा यसले सालको संरक्षणमा समेत थप असर गर्ने देखिन्छ ।
‘जङ्गलमा एउटा प्रजाति लोप हुँदै गयो भने त्यसले अन्य प्रजातिलाई पनि असर गर्छ’, सहायक वन अधिकृत तोयानाथ पौडेलले भन्नुभयो, ‘वन, वनस्पति र वन्यजन्तुको संरक्षणमा सबै प्रजातिका वनस्पतीको एकआपसमा आवश्यक र मह¤व रहेको छ ।’
बढ्दो मानवीय चाप र वन क्षेत्रको अतिक्रमणका कारण वन र वनस्पतीमा गम्भीर प्रभाव पर्दा साज हराउँदै गएको अध्ययनमा उल्लेख छ । अध्ययनकर्ता डा. सापकोटा भन्नुहुन्छ, ‘साज हराउँदै छ, संरक्षण जरुरी छ ।’