रुपन्देही : संक्षिप्त परिचय

रुपन्देही जिल्ला प्राचीन शाक्य, कोलिय (६०० इसा पूर्व) कविलत राज्यको कर्म थलो, शाक्य कूलमा(५६३ इसा पूर्व सिर्द्धार्थ गौतमको)यही जिल्लाको लुम्बिनीमा जन्म र उहाँको दर्शन सामाजिक विभेद वा जातिय विभेद, हिंसा र बली असत्यको विरोध सम्बन्धि बुद्ध दर्शन प्रतिपादक भूमि लुम्बिनी नेपालको सार्वभौमिकता बचाउनु अंग्रेज साम्राज्यवादी विरुद्ध विजय प्राप्त गरेको यही जिल्लाको बुन.पा.मा रहेको जीतगढी किल्लानिर नेपाली समाजको ऐतिहासिक गौरव गाथा बोकेको ठाऊ यस जिल्लाको प्राप्त कालिन मानव सभ्यताको इतिहास अलिखित भए पनि मानव पुर्खा १ करोड १० लाख वर्षपुरानो नर वानरको दाँत भेटिएको चुरे श्रृंखलाको काखमा रहेको जिल्ला जसले प्राचिन प्रातः कालिन मानव सभ्यतको विकासको ऐतिहासिक प्रमाणीकता बोकेको छ । यसरी ऐतिहासिक निधी गौतम बुद्ध, विशव संपदा सूचिकृत लुम्बिनी क्षेत्र, गौरव थागा बोकेको जीतगढी किल्ला र प्राप्त ऐतिहासिक मानव सभ्यताको प्रतिक मानव पुर्खा "बुटवल पिथेकस"(रामपिथेकस)ऐतिहासिक जिल्ला रुपन्देही नेपाल र नेपालीको मात्र नर्भ झण्डै अस्सी करोड बुद्धमार्गीहरु र इतिहास, दर्शन र प्राकृति ज्ञानका आकांक्षी विशव मानव समुदायकोआकर्षाको जिल्ला बनेको छ ।पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अर्न्तगत लुम्बिनी अंचलको रुपन्दही जिल्ला तर्राईको प्रमुख जिल्ला हो ।

पूर्वमा नवलपरासी, पश्चिममा कपिलवस्तु, उत्तमा पाल्पा र दक्षिणमा भारतको महाराजगंज जिल्ला यसका सिमानाहरु हुन । समुद्र सतहबाट १५२ मिटर देखि १२१९ मिटर सम्मको उचाईमा यो जिल्ला अवस्थित छ । यस जिल्लाको कुल क्षेत्रक्रल १३६७.७० वर्ग कि.मी. रहेको छ । यस जिल्लामा ६९ गाउँ विकास समिति, दुइ नगरपालिका, १७ इलाका र पांच संसदीय निर्वाचन क्षेत्रहरु छन् ।
यहाँका प्रमुख जनजातिमा ब्राहमण,क्षेत्री, थारु, मसुलमान, यादव, लोध, गुरुङ्ग, पासी, तेली, मल्लाह, धोवी आदि हुन । राष्ट्रिय भाषा नेपाली भएपनि यस जिल्लामा ६१% ले अवधी, २४% ले नेपाली, ९% लेथारु र ६% ले विभिन्न भाषाहरु बोल्ने गरेके पाइन्छ ।

यस जिल्लाको मुख्य पेशा कृषि नै हो र कुल क्षेत्रक्रल मध्ये ८५९२२२ हेक्टर जमीन खेतीपातीको लागि उपयुक्त रहेको छ । यस जिल्लामा सतह सिंचाई, भूमिगतसिंचाई र लिफ्ट सिंचाईको माध्यमबाट ४८% खेती योग्य जमिनका सिंचाई सुविधा उपलब्ध छ । सिंचाईको मूख्य श्रोत नदि नाला भएपनि वर्षा याममा अध्यधिक पानीका बहावले गर्दा भू-क्षय, बाढी पहिरोर नदि कटान जस्ता गम्भीर समस्याहरु उत्पन्न हुने गर्दछन् । समतल भू-भाग, यातायातको सुविधा (सिर्द्धार्थ र महेन्द्र राजमार्गको मुख्य योगदान), कच्चा पर्द्धार्थ उपलब्धता, मेशिनरी औजारहरुको पैठारीमा सुगमता र उपलब्ध बजारको कारणले गर्दा यस जिल्लामा ठूला, मझौला र स(साना विविध उद्योगहरु स्थापना भएका छन् । बुटवल र सिर्द्धार्थनगर यस जिल्लाका महत्वपूर्ण औधौगिक एंव व्यापारी क्षेत्र हुन् ।

यस जिल्लाको मुख्य आम्दानीको श्रोत कृषि भएता पनि क्षेत्रको पछौटे उत्पादन सम्बन्ध् र प्रवृद्धिको कारणले यो जिल्लामा लगभग ४०% प्रतिशत जनता गरिवीको रेखामुनी रहेको अनुमान गरिएको छ । यो जिल्लाको विकासका सूचक हेर्दा यस जिल्ला राष्ट्रिय सूचकमा ५० सौ स्थानमा रहेको छ भने गरिवी र विपन्नताको आधारमा यस जिल्ला ३३ सौ स्थानमा रहेको मानिन्छ । (यू.एन. प्रतिवेदन १९९८) यस जिल्लाको भू(बनौट, हावापानी, मौजुदा पूवाधारहरु (अप्रयाप्त भएपनि) कृषि विकासको लागि अनुकूल तत्वहरु रहेको कारणले उत्पादनका विधिन्न क्षेत्रहरु मध्ये कृषि एक महत्वपूर्ण क्षेत्र रहेको छ ।

यस जिल्लामा ऐतिहासिक, पुरातात्विक, सास्कृतिक, धार्मिक र प्राकृतिक सौर्न्दर्यताका क्षेत्रहरु (लुम्बिनी, देवदह, जीतगढी, सैना, मैना, विभिन्न मन्दिरहरु, चुरे पर्वत पहाडी श्रृंखला आदि) विद्यमान भएकोले पर्यटन सूगम क्षेत्रको विकासको ठूलो सम्भावना रहेको देखिन्छ । त्यसगरी यातायात र संचारको क्षेत्रमा यो जिल्लाको सुगम तथा विकसित मानिन्छ । यसैगरी दूर संचार, हुलाक सेवा, बैकिङ्ग सुविधा र विद्यूत सेवा तुलनात्मक रुपले राम्रो देखिन्छ।

जातिय विविधताको कारणले यस जिल्लाको सामाजिक जनजीवनमा पनि जनजाती/धर्म र भाषा भाषीको प्रभाव परेको पाईन्छ । यहाँको सामाजिक जनजीवनमा नेपालको पश्चिमाञ्चल क्षेत्रिय रिवाजको अलावा सिमावर्ति जिल्ला भएकोले भारतीय संस्कृतिलेपनि ठूलो प्रभावपारेको देखिन्छ ।

यस जिल्लाको कुल जनसंख्या सन् १९९८ मा ६५३२४७(केन्द्रिय तथ्यांक विभाग)रहेको देखिन्छ। कुल जनसंख्या मध्ये पुरुष र महिला करिव बराबर छन्। यस जिल्लामा खास गरी छिमेकी पहाडि जिल्लाहरुको साथै अधिराज्यका अरु जिल्लाहरुबाट बर्साई सर्राई गरी आउने दरमा वृद्धि हुँदै गइरहेको गरिएको छ। हाल यस जिल्लाको जनसंख्याको वृद्धिदर ३.२ प्रतिशत रहेको छ ।

भौगोलिक अवस्था
क्षेत्रफल : १३६० बर्ग कि.मी
अवस्थिति: ८३.०१२.१६ देखि ८३०.३८-७ पर्व(दिशातिर)
२७०-२०-००देखि २७०-४७-२४ उत्तर (अक्षाश)
सिमाना: पूर्व नवलपरासी जिल्ला     पश्चिममा कपिलवस्तु जिल्ला       उत्तरमा पाल्पा र दक्षिणमा      भारतको उत्तर प्रदेश साज्य
उचाई : १००मिटर देखि १२१९ मिटर सम्म (समूद्री सतहदेखी)
तापक्रम:न्यूनतम८-७५ डिग्री सेल्सियस      अधकतम ४२-४ डिग्री सेल्सियस
औषत वर्षा : १३९१ मी मी
हावा पानि: उष्ण प्रदेशीय
मुख्य नदीहरु : तिनाउ ,रोहीनि,दानव,कोठी,महाव,कञ्चन,बधेला
प्रमुख ताल: गैडहवा,बिष्णपुरा,नन्द भाउजु,चिल्हिय
राजनैतिक विभाजन
विकास क्षेत्र : पश्चिमाञ्चल
अन्चल : लुम्विनि
जिल्ला: रुपन्देहि
जिल्ला सदरमुकाम: सिद्धार्थनगर( भैरहवा)
संसदीय निर्वाचन क्षत्र :४
ईलाका:१७
नगरपालिका: २
गाविस: ६९
नगरोन्मुख गाविस : आनन्दवन,सङकरनगर,देवदह,पर्रोहा,लुम्विनी
जनसंख्या विवरण: (२०५८ को जनगणना अनुसार)
पुरुष: ३६०७७३
महिला: ३४७६४६
जम्मा: ७०४८१९
घरधुरी संख्या:११७८४६
सदर पाखिरिक आकार:६-०१
जनघनत्व: ५२१प्रति वर्ग किलोमिटर
जनसंख्या वृद्धिदर :३.०५%
जनसंख्याको आधारले नेपालको तेस्रो ठुलो जिल्ला
गाविस/नापगत जनसंख्या
क्र स	गाविस/ नपा				जनसंख्या
१	मकहर				१४४२०
२	केरवानी				१३०४९
३	देवदह				२२१२२
४	छो- रामनगर				४७०२
५	सिक्टहन				९४६८
६	करहिया				९४०१६
७	पटखौलि				४९००
८	छिपागढ				४८०
९	धकधई				५९२५
१०	पोखरभिन्डी				५७४५
११	बोदवार				७५२२
१२	पजरकट्टी				४५७३
१३	शंकरनगर				१३०४१
१४	गंगोलिया				६५५४
१५	आनन्दवन
१६	टिकुलिगढ				११२८९
१७	मधवलिया				८७३४
१८	हा-फर्साटिकर				४२६९
१९	चिल्हिया				४४३५
२०	पडसरी				७७६८
२१	बसन्तपुर				६६३१
२२	बगाहा				४८२८
२३	सिद्धार्थनगर न.पा				५२५६९
२४	बुटवल न.पा				७५३८४
२५	सेमलार				८२६२
२६	मोतिपुर				७६०६
२७	पर्रोहा				१९०४४
२८	ख- वनगाइ				७७८८
२९	मानमेटेरिया				८३६२
३०	सौ-फर्साटिकर				७९७३
३१	मानपकडी				५५७९
३२	हर्नैया				४१९६
३३	मैनहिया				६७०८
३४	सालझण्डी				९३२६
३५	प अमुवा				९६९५
३६	दुधराक्ष				१६२१०
३७	रुद्रपुर				१९०९३
३८	गजेडी				११३४१
३९	साडी				५२४६
४०	विष्णुपुरा				१२०४९
४१	जोगडा				५३८६
४२	धमौली				५४२६
४३	दयानगर				८१९४
४४	एकला				९२६५
४५	खुदाबागर				४५९३
४६	मसिना				४६६१
४७	तेनुहवा				९२५१
४८	लुम्विनि				८४५४
४९	भगगुवानपुर				१००६८
५०	सिपवा				६६२३
५१	मधुवनी				५५१६
५२	आमा				९३४७
५३	सुर्यपुरा				१८१८९
५४	सेमरा मर्चवार				६२७९
५५	करौता				९४९९
५६	थु-पिपरहवा				३८६४
५७	फरेना				३६३४
५८	बेतकुइया				४६३०
५९	रोइनिहवा				४४८१
६०	राएपुर				९२२९
६१	सिलौटिया				७८५८
६२	बगौली				८४०४
६३	असुरैना				६०३३
६४	बोगडी				८९०२
६५	मझगवा				४८९५
६६	सकौनपकडी				४६१६
६७	बैरघाट				५१५८
६८	मर्यादपुर				४९६५
६९	गोनाहा				१०८३८
७०	कम्हरिया				१५६६१
७१	हाटि बनगाइ				६७२२
धर्मको आधारमा जनसंख्या
क्र स	धर्म				जनसंख्या
१	हिन्दु				६०४५४५
२	इस्लाम				६१५६३
३	बौद्ध				३९९३१
४	क्रिश्चियन				१५०१
५	शिख				२६०
६	जैन				५७
७	किरात				४७
८	अन्य				५१५
जातिको आधारमा जनसंख्या
क्र स	जाति				जनसंख्या
१	क्षेत्री				४९९६४
२	ब्राम्हण				१०७६४३
३	मगर				६२२४८
४	थरु				६४८८८
५	नेवार				१५७६७
६	राई				१०९२
७	गुरुङग				१९७९६
८	लिम्बु				२२५१
९	सर्की				२९०८
१०	कोईरी				७८०३
११	सन्यासी				३२५३
१२	शर्पा				४८७
१३	राजवंशी				२४
१४	सुनुवार				३१७
१५	भोटे				९२०
भाषाको आधारमा जनसंख्या
भाषा			जनसंख्या
नेपाली			२४४९४५
मैथिलि			१५८१
भोजपुरी			३५९७१७
थारु			४४७९३
तामाङग			६१४
नेवारी			९१९१
गुरुङग			९१९७
लिम्बु			६३
शेर्पा			१११
हिन्दी			५१६२
सुनुवार			२३
आदी			३४२९
यो जनसंख्या सम्बन्धी तथ्याङकहरु राष्टि्य जनगणना ३५८ मा आधारत छ।
पेशाको आधारमा जनसंख्या
पेशा		पुरुष%		महिल%
कृषि		८७.७		९२.४
सरकारी नोकरी		३.१		०.९
बैदेशीक रोजगार		०.७		०.१
व्यापर		२.०		१.३
घरायसी कार्य		३.९		४.४
अन्य		२.६		०.९
जिल्लामा देखा परेको प्रमुख रोग
चर्म रोग
छाति सम्बन्धी स्वास प्रस्वास नलिको संक्रमण
झाडापखला
पेटका जुका सम्बन्धी
म्याट्रिक
कान सम्बन्धी
आँखा सम्बन्धी स्रोत: जि.बि.स.  रुपन्देही साभार : वुटवल अनलाइन