बन्दले भेटिएकी आमा

वसन्तप्रकाश

हामी तीन जना थियौँ। गौतमजी, अधिकारीजी र म। यद्यपि, हामी तीनले अहिले 'देश-दुनियाँ' चलाएको भ्रम पाल्ने तीन दलीय व्यक्तित्वको प्रतिनिधित्व गर्दैनौँँ। कसैलाई भ्रम नपरे हुन्छ।

"दाजु ! के हो यस्तो? आज त दाह्री, कपाल, जुँगा काटेर 'तक्लु' हुनुभएछ नि!" योगी भाइले टुप्लुक्क मिसिँदै भने। योगी पनि चौथो कुनै मोर्चाका प्रतिनिधि होइनन् है।

"भाइ ! भोलि आमाको श्राद्ध छ। आज एकछाकी, त्यसैले।" जवाफ दिएँ र चिया दुकानकी गोरखाली बहिनीलाई अर्को एक कप चिया थप्न भनेँ।

हेटाँैडे गौतम, दंगेली अधिकारी, सुदूरपश्चिमेली योगी र आफ्नै तनहुँको उपस्थितिबीच हाम्रो चतुर्भुज एकल स्वार्थको कोण निर्माणमा जुटेको थिएन। हामी हाम्रै बन्द संस्कार र संस्कृतिको एजेन्डामा गपि“mदै थियौँ। मान्छेहरू किन बन्द गर्छन्? थाहा छैन। हिजोअस्ति त बन्द अनेकौँ निहुँमा हुन्थे तर अचेल बन्द देश 'खण्ड' र 'अखण्ड' बनाउने सर्तमा पो सुरु भएको छ। देश आमा हुन् भने यसलाई कसरी टुक्र्याउने होला? आमालाई न्यायसंगत तरकिाले छोराछोरीबीच कसरी बाँड्न सकिन्छ र ! दुई सातादेखि अखण्ड मर्ममा सक्रिय सुदूरपश्चिमको बन्द र आजैदेखि ब्राह्मण-क्षत्री, ठकुरीदेखि दसनामी र दलितहरूको संयुक्त आह्वानमा सुरु भएको अर्को बन्दको हिँडाइले हामी त्यहाँ भेटिएका थियौँ।

यस अर्थमा बन्द वास्तवमा नै सुखद लाग्छ। राजधानीको बेफुर्सद दौडधूप र साँझ-बिहानको रोजीरोटीले चाहेर पनि वर्षौं नभेटिएका आफन्तहरू बन्दका बेला हिँड्दा बाटामा भेटिन्छन्। महिनौँ नतंग्रेका तन्तुहरू, नतन्केका नसाहरू र चिनीले खाएको रगत हिँडाइ क्रममा सग्लिन्छन्। माइक्रोबस, सफा टेम्पुदेखि मिनीबस र ट्याक्सीको यात्राले गर्दा नदेखिएका विकास र विनाश दुवै हिँडाइ क्रममा दृष्टिगोचर हुन्छन्। सहरी सभ्यताका कुरूप वास्तविकतादेखि नदीनालाका सुकुम्बासी पीडालाई हिँड्दाखेरी नै आत्मसात गर्न पाइन्छ। हिँड्नु वास्तवमा वर्तमानमा जिउनु हो जस्तो लाग्छ मलाई।

"एउटा कुरो मैले बुझिनँ नि साथी ! तपाईं संस्कृति र समर्पणका निहुँमा दाह्री/कपाल खौरेर हिँड्नुभएको छ तर एकछाकीका दिनमा होटलमा चियाचाहिँ खाँदै हुनुहुन्छ?" गौतमजीको जिज्ञासा मतिर तेर्सिन्छ।

"यही त हो नि हाम्रो उदात्त सोच र सनातनी संस्कृतिको उदाहरण।" म यसो भन्न सक्दिनँ, मलाई किन किन आफ्नै आत्मप्रशंसा गर्न पटक्कै मन पर्दैन। धार्मिक अन्धता र कट्टरताको कलुषित मन-मस्तिष्कभन्दा सर्वहितायको कार्यान्वयन गर्न म रुचाउँछु। जसरी म कर्म गर्दै समसामयिक जीवनशैली अवलम्बनमा उन्मुख छु, उसैगरी मनग्गे पापपछि एउटा गौदान गर्दैमा वैतरणी पार भइन्छ भन्ने प्रसंग मलाई पटक्कै मन पर्दैन। त्यसैले म छलछाम उत्तरबाट पन्छिन भन्छु, "यो घरपरविार, आफन्त र परम्पराले नियमित तुल्याएको यात्रा मात्र हो। अन्यथा, मेरी आमाले मलाई बाँचुन्जेल सेवा गर, मरेपछि कुनै ढोंग नगर छोरा भन्नुभएको थियो। मेरी आमाको त्यही उदात्त दृष्टिकोण र स्निग्ध मनलाई बिर्सेर म छोइछिटोको संकुचनलाई किन अवलम्बन गरूँ यार?"

उनीहरू अलि गम्भीर भए। उनीहरू सहमति र सहकार्यको सोचमा विमतिको तुवाँलोले ढाकेजस्तै गरी अँधेरएि। त्यही माहोलमा एक्कासि होटलमा एक वृद्ध महिला रौद्र अनुभूतिलाई अनुहारभर िछरपस्ट बनाएर छिर्दै गोरखाली बहिनीलाई सोधिन्- "त्यो आस्याङ यता मरेको छैन बहिनी !"

ती वृद्धाको कटु टिप्पणीबीच हामी मौन बन्यौँ। होटलवाला बहिनीको अवाक् मनस्थिति, हाम्रो अनेकानन् जिज्ञासा र आफ्नै पीडालाई चिर्दै वृद्धाले भनिन्, "त्यो मोरो छोरो भनाउँदोले छेत्रिनी केटी च्यापेर टाप कसेछ बहिनी ! डाँकालाई के नपुग्दो थियो र ! आफ्नै तामाङनी कोही पाइहालिन्थ्यो नि !" एउटा भिन्न जातीय गन्ध हाम्रा नाकमा ह्वास्स गनायो। फेर िहामीबीचकै अर्को सोच, संस्कृति र परम्पराले फेर िहामीलाई झापड हान्यो। लगभग स्वर्गवास हुनुभएकी मेरी आमाकै जस्तो शरीर, वय र तेज थियो, ती वृद्धामा। मलाई मेरी आमाजस्तै लाग्यो उनी। उनले मलाई आफ्नो छोरोजस्तो मान्छिन् कि मान्दिनन्? तर, मलाई आमा ! सम्बोधन गर्दै उनका पीडालाई शान्त बनाउने हुटहुटीले सतायो। म केही बोल्न खोज्दै थिएँ, मेरो अन्तस्करणले मलाई सम्झायो अर्कै कुरो। म झल्याँस्स भएँ र विगतमा अल्झन पुगेँ।



दिस वर्षअगाडि दसैंँको टीकाको दिन। बुबाले टीका लगाइदिइसक्नुभएपछि आमाको पालो थियो। मैले खुसुक्क भनेँ, "आमा ! आज मलाई हजुरको छुट्टै आशीर्वचन चाहिन्छ है!" आमाले सहज भन्नुभयो, "के भन्दै छौ तिमी..।" उहाँले टीका लगाउँदै थप्नुभयो, "तिमीलाई कस्तो आशीर्वाद चाहियो, ल भन त?"

मैले भने, "आमा मैले एउटी केटी मन पराएको छु।"

"राम्रै त भयो नि! बिहे गर बाबु भन्दा मान्दैनथ्यौ!"

"तर, आमा उनी त... ।"

"केको तर सर? तिमी जातपात, वर्ण, संस्कृति आदि/इत्यादिको कुरा गर्न छाडिदेऊ त! तिमीलाई साँच्चिकै मन परेकी त छ, होइन?"

"तर, आमा ...!"

"तरले घर चल्दैन छोरा। तर्कको रस्साकसी होइन जीवन। अनुशासन, समर्पण र प्रेमले घर हुन्छ।"

"तैपनि, आमा...।" म केही थप्न, भन्न र सुनाउन नै पाउँदिनँ।

आमाले नै थप्नुभयो, "ल भन अब कहिले आउँछे तिम्री स्वास्नी र मेरी बुहारी मेरो घरमा?"

दिनदिनैको हनुमानचालिसा पाठ, लघुकौमदी, रामायण र महाभारतका ठेलीसमेतलाई कण्ठाग्र गराउने ध्येयमा केन्दि्रत मेरा पिताजीसमेत आमाको विचार र व्याख्याबाट छक्क पर्नुभयो। हामी र हाम्रो परविारको कुनै पनि निर्णय मेरी आमाबाट हुने र गरनिे परविेशमा कहिल्यै पिताजीले आमालाई 'पोथी बासेको' संज्ञा दिनुभएको मलाई थाहा छैन। पिताजी सधैँ घरपरविारको समस्या, अप्ठ्यारा र आवश्यकतामा महिलाहरूलाई निणर्ायक शक्ति तुल्याएपछि त्यसले बेजोड र दीर्घकालीन महत्त्वको उपलब्धि भित्र्याउँछ भन्ने मान्यता देखाउनुहुन्थ्यो। आमाकै निर्णयका कारण म घरको जेठो छोरो भए पनि मेरो भाइको पहिले उसैको मर्जी अनुरूप बिहे गरििदनुभएको थियो। बिहे गरेलगत्तै उसले छुट्टीभिन्न हुन खोज्दा भने आमाले एउटा बेजोडको अकल्पनीय तर्क राख्नुभएको थियो। 'परविार पाल्ने शक्ति र सामथ्र्य छ भने त्यो पौरख पहिले देखाऊ अनि मात्र अंश दिन्छु' भन्नुभएको म अहिले सम्झँदै छु। मेरी आमाले सधैँ आफ्ना छोराछोरीका खुसी र पौरखमाथि विश्वास गर्नुभयो तर कहिल्यै घरपरविारलाई खण्डित हुन दिनुभएन। आमा सधँै भन्नुहुन्थ्यो, "बारीको बार र खेतको आलीजस्तै हो घरको अनुशासन, जसले भत्काउँदैन उसले मेरो ताली पाउँछ, जसले बिगार्छ ऊ गालीको हकदार हुन्छ।"



मि फेर िटेबुलमा फर्किएँ। त्यहाँ प्रदीप भाइ, विक्रम भाइलगायत योगीभाइ र मेरा साथीहरू ती वृद्धाको मन-मस्तिष्क र मर्ममाथि मन्थन गर्दै थिए। मन अमिलो भएर आयो। तामाङनी वृद्धा हल न चलको टसिलो अडानमा थिइन्। उनी भन्दै थिइन्, "बाबुहरूको कुरा सुनेँ तर निर्णयचाहिँ म आफैँ गर्छु।" "निर्णय गर्दा छोराको इच्छा, अपेक्षासहित शक्ति र सामथ्र्यलाई पनि हेरििदनूस् है आमा !" मैलै मेरी आमाबाट सिकेको यस्तो निचोड सुनाउन चाहेको थिएँ। तर, बोल्न सकिनँ। म धेरै कुरा उनलाई आमाजस्तै मानेर सुन्न/सुनाउन चाहन्थेँ। समय घर्किसकेको थियो। मलाई छिटोभन्दा छिटो असन बजार पुगेर श्राद्धका लागि दुना, टपरी, फूल, कपडासँगै पूजासामग्री किन्नु थियो। बन्दको नमीठो प्रहार भनूँ या सांस्कृतिक संयोगको पृथक् झापड? म हाम्रै पहिचानका लागि गरएिको बन्दबाट प्रताडित थिएँ। मलाई मनको कुरो गाँठो पारेर त्यहाँबाट बाहिरनिु निको लागेन। मन दह्रो पारेर ती वृद्धातिर बढेँ र भने, "आमा ! एउटा कुरा भनूँ है? हेर्नूस, मेरी त आमा हुनुहुन्न। एकपटक गुमाएपछि फेर िआमा पाइँदो रहेनछ। तपाईंको छोरोसँग गुनासो रहेछ। मान्नुहुन्छ भने हामी पनि तपाईंकै छोराजस्ता हौँ। छाड्नूस् सबै उँचनीच र गुनासागुम्फनहरू।"

मेरो कुरोले अलि छोएछ उनलाई। उनी गम्भीर भइन्। त्यो देखेर मैले थपेँ, "आमा ! मेरी आमा भन्नुहुन्थ्यो, मलाई बुहारीभन्दा तिमीलाई अर्धाङ्गिनी चाहिने हो। जससँग बिहे गरे पनि मलाई आपत्ति छैन। तर...।"

"तर...के बाबु ...?" ती वृद्धा जिज्ञासु बनिन्।

आमा भन्नुहुन्थ्यो, "तिमीहरूले मलाई बिर्सन, छोड्न र हेलाँ गर्न पाउँदैनौ।"

"तिमीजस्तै छोरो भए त हुन्थ्यो नि बाबु !" वृद्धाले थपिन्।

मन भरएिर आयो। आदर््र स्वरूपमा उनलाई अँगाल्दै मैले भनेँ, "के गर्ने? मेरी आमा पनि तपाईंजस्तै मसँगै भइदिएको भए...।" वातावरण स्तब्ध बन्यो। सारा होटल र यसको परविेश दारुण र करुण लाग्यो मलाई। म र मेरा भाइसाथी प्रतिक्रियाविहीन बन्यौँ।

माहोल चिर्दै गोरखाली बहिनीले बीचैमा भनिन्, "दाइ ! आमा भेटिहाल्नु'भो, अब केका लागि गर्नुपर्‍यो र श्राद्ध?"